7 Adımda Temel Etik Karar Alma Mekanizması
İyi bir uyum ve etik programı, kurumun hedeflerini destekleyen ama yasal ve etik sınırlarını da tanımlayan ve eğer sınırlara yaklaşılırsa kurumun yönetimini uyaran bir yapıya sahip olmalıdır.
Tabii ki böyle bir programın uygulayıcıları da etik karar alma mekanizmalarında tutarlı bir yol izlemelidir. Sonuç olarak iyi bir uyum ve etik yöneticisinin etik karar alma sürecinde nelere dikkat etmesi gerektiğini bilmesi büyük bir ihtiyaçtır. INmagazine’in ilk sayısında, okuyucularımız için, Etik Karar Alma konusunda yedi temel adımı derleyerek, küçük bir yol haritası sunmaya çalıştık.
- Etik Sorunu Tanımlamak
Etik ve Uyum yöneticisi önüne etik bir sorun veya dilemma geldiği zaman ilk önce iki soruya cevap vermesi gerekir: Sorunun veya dilemmanın detayları nedir ve arka planında neler yatmaktadır?
Bu sorulara sağlıklı cevaplar verebilmek için ise mümkün olduğu kadar çok ve detaylı bilgi toplanması gereklidir. Tabii elden geldiğince objektif olmak da temel anahtarlardan biridir… Etik sorun ile ilgili olguları yazmanın da büyük resmi görmek açısından çok faydası olacaktır. Bu aşamada sorunun etik, hukuki, kişisel, sistemsel veya kurumsal olup olmadığı yani temel niteliği de açık bir biçimde ortaya çıkacaktır. Eğer söz konusu sorun kapsamında hukuksal sorular da bulunuyorsa, mutlaka hukuki bir yardım alınması gerekir.
- Etik Kodunu ve Mevzuatı İncemelek
Sorunu tüm boyutlarla belirledikten sonra yapılması gereken konu ile alakalı mevzuatı ve Etik Kodu’nu ayrıntılı olarak incelemek olmalıdır.
Eğer Etik Kodu’nda ve mevzuatta sorunu çözmeye dair açık ve net kurallar konulmuşsa problem bu sayede kolaylıkla çözülebilecektir. Fakat sorun çok daha karmaşık ve Etik Kodu’nda da açık ve net olarak belirlenmemişse, o zaman gerçek bir etik sorun veya dilemma ile karşı karşıya kalınmış demektir. O zaman aşağıdaki süreçleri takip ederek bir karar verilmesi gerekir.
- Etik Sorunun Doğasını ve Tüm Boyutlarını Tespit Etmek
Etik sorunun doğasını ve tüm boyutlarını incelediğimizden emin olmak için birkaç yol bulunur:
- a) Genel ahlak prensiplerini göz önüne alıp hangi ilkelerin sözkonusu dilemmada kullanılabileceğine karar verilmesi gerekir. Teoride bütün ilkeler aynı değerde olsa da, sözkonusu sorunda bazılarının daha ön planda olması kaçınılmazdır.
- b) Sözkonusu etik sorunun yaşandığı alanda profesyonel çalışanlardan tavsiye alınması gerekebilir. Her işin kendine özgü bir doğası ve çalışma şekli vardır ve birbirleriyle aynı doğrultuda olmasına imkan yoktur. Bu durum, objektif olarak bakmakta zorlanacağınız etik sorun için farklı bir bakış açısı sağlayabilir. Ayrıca sözkonusu etik sorunun konusu ile ilgili meslek kuruluşlarına danışılması da gerekebilir.
- Etik Sorunun Çözümü için Muhtemel Yol Haritaları Oluşturmak
Bu adımın en önemli kısmı mümkün olduğu kadar yaratıcı davranmaktır. Daha değişik ve yeni alternatifler için kişinin kendisini kısıtlamaması çok önemlidir. En az üç alternatif yol haritası çizilmelidir. Ayrıca en az bir meslektaşla değişik alternatifleri değerlendirebilmek için beyin fırtınası da yapılması uygun olacaktır.
- Alternatif Yol Haritalarını Değerlendirmek
Etik sorunun çözümünde öngörülen alternatifleri değerlendirilirken, her birinin pozitif ve negatif etkileri göz önüne alınmalıdır. Bir sorunu tamamen ortandan kaldıracak bir alternatif çözüm yolu bulmak çoğu zaman kolay değildir. Çoğu zaman alternatifler arasındaki farklılıklar genel olarak küçük ve göreceli olup, karar vericinin kişisel algıları, eğilimleri ve önyargıları ile şekillenirler.
Bu aşamada açıkça istenilen sonuçları vermekten uzak ve daha büyük sorun çıkarma olasılığı olan seçeneklerin en başta elenmesi gerekir. Daha sonra konuya en uygun ve önceliklerinizi cevaplamaya en yakın seçeneği veya bu doğrultuda olan seçeneklerin birleşimi olan bir çözümü analiz edin.
- Alternatiif Çözümlerinden Birini Seçmek ve Sonuçlarını Analiz Etmek
Seçenekler tüm boyutları ile değerlendiriltikten sonra bir karar verilmesi gereklidir. Verilen kararın uygun olup olmadığını görmek için, Amerikalı uzman akademisyen Holly A. Stadler, karar vericinin kendisine üç konu hakkında sorular yöneltmesi gerektiğini söylüyor.
Adalet: Eğer başkaları, sizin yaşadığınız etik sorun hakkında benzer bir kazar verseydi ne düşünürdünüz?
Kamuoyuna açıklık: Bu tür bir karar medyada yer alırsa neler hissederdiniz?
Evrensellik: Sözkonusu eylem planını, sizden tavsiye isteyen bir meslektaşınıza verir miydiniz?
Verdiğiniz karar yeni etik sorunlar ortaya çıkarıyorsa veya yukardaki soruların cevapları konusunda kararsızsanız o zaman karar verme sürecini en baştan tekrar değerlendirmeniz gerekecektir çünkü uygun olmayan çözüm alternatifini seçmiş olabileceğiniz gibi problemi yanlış da tanımlamış olabilirsiniz.
Eğer Stadler’ın önerdiği soruların hepsine olumlu cevap vermişseniz verdiğiniz karar konusunda genel olarak tatmin olmuşsunuz demektir. Bu yüzden artık uygulama aşamasına geçebilirsiniz.
- Çözümün Uygulanması
Etik bir sorunun çözüm uygulamaları çoğu zaman çok çeşitli zorluklar içerir. Verilen kararın düzgün olarak uygulanması için arkasında sıkı bir şekilde durulması olmazsa olmazdır. Yol haritasının uygulanmasından sonra etki ve sonuçlarını takip etmek de ileride benzer durumlarda verilebilecek kararlar için aydınlatıcı olacaktır.
Aynı etik sorun için farklı uzmanların farklı kararlar vermesi ve uygulaması şaşırtıcı değildir. Karmaşık bir etik sorun için tek bir çözümün olması aslında oldukça ender rastlanılan bir durumdur. Fakat eğer bir çözüm yolu izlemeye karar veriyorsanız, bunun mutlaka bir açıklaması olması gerekir. Ayrıca benzer olaylar karşısında farklı kararlar veriyorsanız bunun da sebeplerinin açık olması lazımdır. Bu anlamda, etik sorunlar karşısında karar verme sürecinde tutarlı ve dikkatli olmanın çok büyük bir önemi bulunduğunu unutmamalıyız.
Kaynakça:
Van Hoose, W.H. & Paradise, L.V. (1979). Ethics in counseling and psychotherapy: Perspectives in issues and decision-making. Cranston, RI: Carroll Press
Stadler, H. A. (1986). Making hard choices: Clarifying controversial ethical issues. Counseling & Human Development
Ethics Resources Center: PLUS: The Decision Making Process
Ryerson University: The Ethics Network; Online Resources for Sample Ethical Decision Making Models
Ali Cem Gülmen
INmagazine Yayın Yönetmeni